Pre oko 5.000 godina, grupa stočara sa travnatih ravnica severno od Crnog mora krenula je ka zapadu, vodeći sa sobom stoku. Stigli su do Karpatske kotline - zapadnog kraja ogromne evroazijske stepe, današnje teritorije Mađarske - ali njihovi potomci su otišli još dalje, i već za hiljadu godina jezici slični onima koje su govorili ti prvi migranti mogli su se čuti sve do atlantske obale Irske.
To je danas najšire prihvaćeno objašnjenje kako većina Evropljana govori jezike koje danas poznajemo. I ne samo Evropljani. Dok su se ti smeli stanovnici stepe kretali na zapad, drugi govornici srodnih dijalekata išli su na istok, donoseći svoj jezik u Aziju. Istočne i zapadne grane zajedno čine ono što lingvisti nazivaju indoevropskom porodicom jezika, naziv koji je uveden u 18. veku kada je primećena sličnost između jezika od Evrope do indijskog potkontinenta.
Milenijumi ljudskih saga oblikovali su te rane dijalekte u grane koje danas prepoznajemo kao romanske, keltske i germanske, kao i baltičke, slovenske, albanske, grčke, jermenske, indijske i iranske jezike. Te priče, koje opisujem u svojoj knjizi Proto: How One Ancient Language Went Global (William Collins, april 2025), postavile su konture jezičkog pejzaža Evroazije koje su u osnovi ostale iste do danas. Indoevropska grupa jezika je sada najveća svetska jezička porodica: tu pripada gotovo polovina čovečanstva, uključujući engleski, hindu, španski, ruski i stotine drugih jezika.
Za preživljavanje i uspeh u društvu, domorodački narodi u Americi su morali da usvoje engleski, koji je postao jezik poslovanja, diplomatije, nauke, a kasnije i medija, javnog života, pop kulture i interneta (više od 50 odsto internet sadržaja je još uvek na engleskom). Foto: Depositphotos
Ali iako danas jezike koje govorimo uzimamo zdravo za gotovo, istorija nas uči da je jezički pejzaž uvek u kretanju i promeni, i da ga nepredvidivi događaji mogu drastično preoblikovati. Jezici, baš kao i imperije, mogu da oslabe isto kao što mogu i da se uzdignu.
Formiranje saveza
Tzv. stepa hipoteza o širenju indoevropskih jezika stekla je prevagu tek pre oko decenije. Do tada se smatralo da su ti jezici stigli pre 9.000 godina zajedno sa zemljoradnicima sa Bliskog istoka. Ali 2015. godine, genetičari su analizirali DNK iz drevnih ljudskih kostiju i otkrili značajnu promenu u evropskom genetskom sastavu pre 5.000 godina - potvrdu koju su mnogi lingvisti čekali, da su s migrantima stigli i novi jezici, često gotovo potpuno zamenjujući prethodno stanovništvo.
Lingvisti nisu bili saglasni kako je ta promena nastupila; neki su sugerisali da je došlo do nasilnog osvajanja. Međutim, arheolozi su se usprotivili - materijalna kultura tih migranata nije išla dalje od današnje Mađarske, a njihovi skeleti nisu pokazivali znake povreda, niti su im grobovi sadržali mnogo oružja.
Srednji vek u Evropi - čuvarka drevnih priča i jezika, na pragu novih svetova. Foto: Depositphotos
Još jedno pitanje bilo je vezano za brojke: arheolozi su procenili da je možda 40.000 migranata boravilo u pustarama Mađarske u vrhuncu migracije. Stanovništvo Evrope tada brojalo je oko sedam miliona ljudi koji su govorili nepovezane jezike (među kojima je baskijski preživela relikvija). Kako je tako malobrojna grupa ljudi došla do jezičke dominacije?
U protekloj deceniji pojavilo se nijansiranije, višefaktorsko objašnjenje. Genetska smena trajala je duže nego što se prvobitno mislilo - preko desetak generacija. Epidemije su možda opustošile kontinent, dok su migranti iz stepe, verovatno otporniji, preživljavali.
Takođe postoji dokaz da su bili vešti u formiranju saveza - možda zato što su u stepi stalno bili u pokretu i razdvojeni od srodnih grupa. Lingvistički dokazi to potvrđuju: lingvisti su rekonstruisali reč ghostis (gost, stranac), koju su nasledili mnogi jezici, na primer, giest u staroengleskom, hospes u latinskom - što ukazuje na reciprocitet: ako te ugostim, očekujem da i ti ugostiš mene.
In vino veritas. Autorka tvrdi da su se savezi u antička vremena sklapali uz vino, priče i verovatno 'meku moć'. Dakle, 5.000 godina istine. Foto: Depositphotos
Već u ranoj fazi indoevropske priče, gostoprimstvo je možda podrazumevalo alkohol, naročito medovinu (medhu), kao i bardove koji su veličali domaćine (ghosti-potis, gospodar gostiju). Dvostruke čaše s tragovima meda i grožđa upućuju na to da su nomadi ritualizovali konzumaciju pića u društvene svrhe.
Za domaće farmere, iscrpljene bolestima, glađu i sukobima, ovi veseliji, zdraviji došljaci mogli su da izgledaju kao nada za bolji život. Savezi su se sklapali uz vino, priče i verovatno "meku moć". Alkohol je možda imao dodatnu ulogu: otpušta inhibicije i olakšava učenje jezika. Domaće stanovništvo je verovatno postalo bilingvalno, a zatim potpuno napustilo stare jezike.
Lingua franca
U lingvističkom smislu, živimo u izuzetnom vremenu. Nacionalne države, standardizovani jezici i pismenost postoje tek nekoliko vekova. Kofi Jakpo, lingvista sa Univerziteta u Hongkongu, tvrdi da su ove institucije, zajedno s internetom, usporile jezičku evoluciju. Ipak, čak i u engleskom govornom svetu, multijezičnost raste.
Migracije su i dalje stabilne, ali je pravac obrnut: pre Drugog svetskog rata ljudi su uglavnom odlazili iz Evrope, a danas dolaze u nju. Novi migranti donose mnoštvo jezika, koje često zadržavaju i prenose kroz više generacija, utičući na lokalne jezike.
Ali jedno je govoriti o unutrašnjim promenama jezika, a drugo o geopolitičkim premeštanjima. Jezička moć može se promeniti brzo, u nekoliko generacija, kao i u prošlosti.
Rastuća moć Kine i Indije kao globalnih sila mogla bi da bude ozbiljan udarac dominaciji engleskog jezika, kaže autorka. Foto: Depositphotos
Ako bi Kina zamenila SAD kao dominantnu silu, mandarinski bi se uzdigao, a engleski potisnuo. Ako bi Indija odbacila engleski kao službeni jezik i zamenila ga hindijem, to bi bio još jedan udarac za globalnu dominaciju engleskog. Nije nemoguće da zemlje poput Južne Koreje, Japana i jugoistočne Azije počnu da favorizuju mandarinski kao lingua franca.
Može li se desiti da engleski izgubi primat pred nekim neindoevropskim jezikom? Može li jednog dana i sam engleski postati ugrožen? Istorija kaže: nijedan jezik nije večan. Baskijski je jedini preživeli jezik predindoevropske Evrope. Latinski je mrtav, a arapski je potisnuo egipatski i aramejski. Možda ne možemo znati kojim jezikom će govoriti naši praunuci, ali pretpostavljati da ćemo ih razumeti, bilo bi pogrešno.
(Laura Spinney je novinarka koja istražuje nauku i autorka knjige Proto: How One Ancient Language Went Global.)
.webp){kind=icon}
Trenutno nema komentara za vest. Ostavite prvi komentar...