.webp){kind=icon}
Daron Acemoğlu, Simon Johnson i James Robinson dobitnici su ovogodišnje nagrade švedske centralne banke u spomen na izumitelja Alfreda Nobela u području ekonomije, objavljeno je u ponedeljak. Tursko-britansko-američki trojac nagradu je zaslužio za rad kojim se objašnjavaju uzroci koji leže iza razlike u bogatstvima pojedinih zemalja, odnosno za objašnjenje "kako se institucije formiraju i utiču na prosperitet".
"Najbogatijih 20 odsto država u svetu je sada oko 30 puta bogatije u odnosu na najsiromašnijih 20 odsto. Dodatno, razlike u dohocima između najbogatijih i najsiromašnijih država se ne menjaju; iako su se najsiromašnije države obogatile, one ne uspevaju da smanje razliku za bogatima", napominje se u saopštenju koje prati objavu nagrade.
Ovogodišnji laureati pronašli su nove i uverljive dokaze za bar jedno bitno objašnjenje zbog čega se ta razlika ne smanjuje, a radi se o razlikama u državnim institucijama. Kako bi dokazali da stvarno postoji uzročno-posledična veza, Acemoğlu, Johnson i Robinson preispitali su evropsku kolonizaciju velikog dela sveta.
"Važno objašnjenje za današnje razlike u prosperitetu su politički i ekonomski sistemi koje su kolonizatori doneli sa sobom ili zatekli i ostavili, od 16. veka do danas. Laureati su pokazali kako je to dovelo do preokreta u bogatstvu", piše u objašnjenju nagrade.
Kada su Evropljani pokoravali svet, postojeće institucije su se ponekad drastično menjale, ali ne svugde na isti način. U nekim kolonijama cilj je bio iskorišćavanje domicilnog stanovništva i prirodnih resursa u korist kolonizatora. U drugim slučajevima, kolonizatori su gradili inkluzivne političke i ekonomske sistem za dugotrajnu korist evropskih imigranata.
Turski ekonomista Daron Acemoğlu profesor je na američkom MIT-u | Wikimedia Commons
Jedan od važnih razloga koji je uticao na vrstu kolonije bila je gustina postojećeg stanovništva na području koje je kolonizovano. Što je gušće bilo stanovništvo, mogao se očekivati veći otpor. S druge strane, nakon što je domicilno stanovništvo bilo pokoreno, ono je pružalo primamljivu priliku za jeftinu radnu snagu. To je rezultiralo time da je u gusto naseljene kolonije dolazilo manje evropskih imigranata.
Područja koja su bila ređe naseljena pružala su manje otpora kolonizatorima i imala su manje radne snage za iskorišćavanje, pa se tamo naseljavalo više Evropljana. To je zauzvrat uticalo na tipove političkih i ekonomskih sistema koji bi se razvili.
Broj kolonizatora
Tamo gde je bilo malo kolonizatora, u gusto naseljenim područjima, oni bi preuzeli ili postavili institucije koje su iskorišćavale bogatstvo fokusirajući se na bogaćenje lokalne elite, a na štetu šire populacije. Tamo nisu postojali izbori, a politička prava bila su vrlo ograničena.
Nasuprot tome, kolonije sa mnogo kolonizatora-imigranata trebalo je da imaju inkluzivne ekonomske institucije koje su podsticale doseljenike na rad i investiranje u svojoj novoj domovini. To je vodilo ka uspostavljanju političkih prava koja su im davala i udeo u profitu. Naravno, tada se još nije radilo o demokratijama, ali u poređenju s gusto naseljenim kolonijama gde je bilo malo Evropljana, doseljeničke kolonije pružale su bitno više političkih prava.
Inicijalne razlike bile su vrlo važan uzrok današnjih razlika u bogatstvu zemalja. Laureati su to pokazali na primeru gradova Nogales koji se dele između Sjedinjenih Američkih Država i Meksika. Razlike u prosperitetu na različitim stranama granice posledica su institucija koje su uvele kolonije koje su kasnije postale Meksiko i one koje su kasnije postale SAD. "Sličan uzorak ponavlja se širom sveta i nema veze jesu li kolonizatori bili Britanci, Francuzi, Portugalci ili Španci", stoji u pojašnjenju razloga za ovogodišnjeg dobitnika Nobelove nagrade za ekonomiju.
Paradoksalno, to znači i da su delovi kolonizovanog sveta koji su bili relativno bogati pre 500 godina danas siromašni i obratno. U tada najsiromašnijim i najređe naseljenim kolonijama, evropski kolonizatori su uspostavljali institucije koje su podsticale dugotrajan prosperitet. U bogatim i gusto naseljenim kolonijama, institucije su bile eksploatacijske i lokalnom stanovništvu nosile malo ili ništa.
Britanski ekonomista Simon Johnson takođe predaje na MIT-u | Institute for New Economical Thinking
Među pojavama koje su pratili ekonomisti kako bi dodatno pojasnili vezu između institucija i prosperiteta bila je i smrtnost doseljenika. Tamo gde su lokalne bolesti bile najopasnije za evropske doseljenike danas se nalaze disfunkcionalne ekonomije, pa vladaju siromaštvo i korupcija. Tamo gde je mortalitet bio niži, poput Australije ili Novog Zelanda za britanske kolonizatore, danas se nalaze bogatija društva.
Acemoğlu, Johnson i Robinson pokazali su postojanje uzročno-posledičnih veza: institucije koje su stvorene kako bi iskorišćavale lokalno stanovništvo loše su za dugoročni prosperitet, dok su one koje su stvorene za osnovne ekonomske slobode i vladavinu prava dobre. Trojac je pokazao i kako uspostavljene političke i ekonomske institucije imaju tendenciju dugog opstanka.
Nakon što se iscrpi kratkoročna dobit, elitama bi odgovaralo kad bi uvele institucije usmerene na dobrobit svih. Pa zašto ih onda ne uvode? Promena sistema koja bi omogućila pravednije institucije značila bi i gubitak ekonomskih povlastica koje imaju elite. Zbog toga se protive omogućavanju političkih sistema koji bi omogućili smenu vlastodržaca koji ne ispunjavaju svoja obećanja. Države se tada nađu u zamci večite eksploatacije koja dugoročno znači siromašne mase i bogatu elitu.
Američki ekonomista James Robinson jedan je od trojice ovogodišnjih laureata | Wikimedia Commons
Novopečeni nobelovci ističu kako su promene stoga moguće, ali samo kad elitama zaprete narodne mase. Tada se bira između oružane revolucije ili mirne predaje vlasti, odnosno promene političkog sistema u demokratski. Pretnja je zapravo veća kad se radi o mirnoj (r)evoluciji jer ona dozvoljava veće sudelovanje nezadovoljnih masa. "U tim slučajevima, jedina mogućnost eliti je predaja vlasti i uvođenje demokratije", objašnjava se u saopštenju nagrade koju su zaslužili Robinson, Johnson i Acemoğlu.
Daron Acemoğlu rođen je u Istanbulu, a doktorirao je na Londonskoj školi ekonomije i političkih nauka (LSE). Danas je profesor na poznatom Institutu tehnologije u Masačusetsu (MIT). Simon Johnson rođen je u Šefildu u Velikoj Britaniji i takođe je profesor na MIT-u, gde je i doktorirao. Johnson je i bivši glavni ekonomista Međunarodnog monetarnog fonda. Treći novi član nobelovske ekipe je Amerikanac James Robinson koji predaje na Univerzitetu u Čikagu, a svoj doktorat je odbranio na Jejlu.
Od prvog proglašenja laureata 1969. godine nagrada za doprinos ekonomskim naukama je dodeljena 56 puta. Među dobitnicima se nalazi mnogo poznatih globalnih ekonomskih imena poput bivšeg šefa američkih Saveznih rezervi Bena Bernankea, zatim Paula Krugmana, Josepha Stiglitza i Paula Samuelsona.
